آدام اسمیت

 

علم اقتصاد که در مقایسه با علوم دیگر علم نو پایی محسوب می شود ، پس از نگارش کتاب ثروت ملل توسط  آدام اسمیت ، به صورت یک علم مدون پا به عرصه علوم دانشگاهی گذاشت. آدام اسمیت ، بنیان گذار مکتب کلاسیک و پدر علم اقتصاد ، قائل به مسأله بازار آزاد و آزادی اقتصاد با رسم وظایف بسیار کمی برای دولت ، در حد ایجاد امنیت و آموزش های همگانی است. وی اعتقاد دارد که اگر بازار ، به حال خود رها گردد ، خود به خود با مکانیسم های خویش ، از پس مشکلات برخواهد آمد و نیازی به دخالت دولت نیست.

 

 

 

 

آدام اسمیت در سال ۱۷۲۳ در اسکاتلند در شهر کرک کالدی (Kirkcaldy) ، در نزدیکی ادینبورگ انگلستان ، دیده به جهان گشود. پدر وی که مامور بازرسی از گمرک بود ، مدتی پس از تولد وی ، دار فانی را وداع گفت و وظیفه سرپرستی آدام اسمیت را مادرش برعهده گرفت. وی در ۴ سالگی ، توسط کولی ها دزدیده شد. ولی با پیگیری های عمویش نجات یافت و به آغوش خانواده اش بازگشت. او در دوران کودکی در بازی های کودکانه همسالان خود شرکت نمی کرد و عموما در بیماری به سر می برد. تا اینکه دوران کودکیش را با مشقت و بیماری پشت سر گذاشت و پس از گذراندن آموزش های اولیه در سن ۱۴سالگی ، وارد دانشگاه گلاسکو شد و به تحصیل فلسفه اخلاق پرداخت.

 

 

وی این دوره را تحت نظر فیلسوف بزرگ ، فرانسوا هاچسن گذرانده و در سن ۱۷ سالگی با مدرک فوق لیسانس ، فارغ التحصیل شد. البته او در دوره سه ساله دانشگاه آکسفورد نیز شرکت داشته است. سپس اسمیت به شهر خود بازگشت و با تشکیل کلاس های آزاد ، به مباحثی چون آیین های سیاسی ، جامعه شناسی و اقتصاد ، شهرت علمی خویش را تثبیت کرد.

 

او در سال ۱۷۵۱ ، به سمت استادی دانشگاه گلاسکو منصوب شد و به تدریس درس فلسفه اخلاق (که در آن به مباحث علوم اجتماعی مبادرت داشت) ، پرداخت. او در سال ۱۷۵۹ ، اولین اثر عظیم علمیش را به نام نظریه احساسات اخلاقی (که هیچ ربطی به علم اقتصاد ندارد) ، خلق نمود. وی در این کتاب که موضوع آن اخلاق است ، به اخلاق مسیحیت آن زمان حمله می کند و برمسائلی چون وعده و وعید برای جهان آخرت می تازد و در نظریه اش فکر ضد فئودالی مساوی بودن کلیه انسان ها را به نمایش می گذارد. این کتاب ، پس ازقرن هیجدهم تقریبا از خاطره ها زدوده شد.

 

او در سال ۱۷۶۳ ، پس از دریافت یک پیشنهاد برای تدریس خصوصی برای دوک بوکلو ، که یکی از اشراف زمانه خود بود ، از دانشگاه استعفا داد و خانواده بوکلو را به مدت سه سال ، در سفری در قاره اروپا ، همراهی کرد. در طی این سفر بود که در کشور فرانسه ، با چهره های سرشناس آن روز مثل فرانسوا کنه ، تورگو ، ژان ژاک روسو و ولتر آشنا شد. وی پس از پایان مسافرت ، نگارش کتاب ثروت ملل را آغاز نمود. نگارش این کتاب ، که ۱۲ سال به درازا کشید و در زمان حیاتش به زبان های دانمارکی ، فرانسه ، آلمانی ، ایتالیایی و اسپانیایی ترجمه شد ، یک انقلاب علمی در جهان محسوب می شود.

 

 

 

آدام اسمیت هیچگاه ازدواج نکرد و تا جایی که در تاریخ ثبت شده ، به طور جدی با هیچ زنی ارتباط نداشته است. او تا ۶ سال مانده به پایان عمرش که زمان فوت مادرش بود ، با مادرش زندگی می کرد. او با یکی از معاصران و دوستان صمیمی خود ، دیوید هیوم و بیشتر نخبگان زمانه خود ، ارتباطات علمی داشت و در جلسات آنان شرکت می کرد. وی بالاخره در ۱۷ جولای ۱۷۹۰ دیده از جان فروبست و به علت تاثیرات انقلاب فرانسه ، مرگ او در چشم هیچ کس مهم نیامد و او را در گوری که بر آن نوشته شده است "آدام اسمیت نویسنده ثروت ملل اینجا خفته است" ، دفن کردند.

 

 

 

کناب ثروت ملل اسمیت که هنوز به عنوان مهمترین کتاب اقتصادی جهان محسوب می شود ، تلاش جامعی در تحلیل کارکرد یک اقتصاد سرمایه داری آزاد است. بنا به عقیده مورخان اقتصاد ، تقارن انتشار این کتاب و اعلان استقلال امریکا ، امری تصادفی نیست. در این کتاب ، آدام اسمیت مرزهای اقتصاد را آن قدر گسترش می دهد ، تا حوزه های دیگری مانند علوم سیاسی و حتی مردم شناسی را نیز پوشش دهد. وی کتاب را در ۵ جلد نگاشته ، که فقط ۲ جلد اول کتاب ، به طور واقعی الهام بخش نسل های بعدی شده است. وی در این ۲ جلد ، علت بنیادی ثروت ملت ها را معرفی می کند. اما جلدهای سوم تا پنجم ، پیرامون موضوعاتی است ، که فرد انتظار ندارد آنها را در یک کتاب اقتصادی بیابد.

 

در سرتاسر کتاب ، سه اصل اساسی به وضوح مشهود است :

 

 

۱- تقسیم کار : او تمام اقتصاد جهان را به مثابه یک کارخانه بزرگ تلقی می کند ، که پایه آن تقسیم کار است.

 

۲- آزادی بشر : وی معتقد است که سیاست های اقتصادی ، نباید به علایق اشخاص و یا یک طبقه خاص بستگی داشته باشد. بلکه باید منافع عموم جامعه را در نظر بگیرد.

 

۳- تلاش برای منافع عمومی جامعه : اگرچه آدام اسمیت یک بدگمانی عمیقی درباره رفتار بازرگانان و قانون گذاران داشت و وظیفه دولت را تامین آن دسته از خدمات اجتماعی می دانست که بخش خصوصی قادر یا مایل به انجام آن نیست.

 

 

اسمیت یک مدافع اقتصاد آزاد ، تجارت آزاد و تحرک آزاد نیروی انسانی و کالاها و آزادی عملکرد بازار بود. او در کتابش به تقسیم کار ، پول ، ارزش و قیمت ، توزیع درآمد ، تراکم سرمایه و توسعه اقتصادی ، نظام فئودالی و تحول آن به نظام سرمایه داری ، نظام های گوناگون اقتصاد سیاسی و نقش دولت می پردازد.

 

 

 

 

 

نظریات اسمیت یک زیربنای روان شناسی به نام نفع شخصی دارد. در دیدگاه او ، محرک اساسی فعالیت های اقتصادی نفع شخصی است. لازم به ذکر است برخی از اقتصاددانان چون شومپیتر ، اعتقاد دارند که نظریات اسمیت ، از ترکیب تفکرات فلاسفه و سیاست مدارن ایجاد شده است.

 

 

خلاصه ای از نظریات وی در بخش های مختلف اقتصاد ، بدین شرح است :

 

 

او برای اولین بار با اهمیت دادن به نیروی کار ، از انرژی و قدرت انسانی ، به عنوان یکی از منابع ثروت اقتصادی نام می برد. همین امر باعث شد که دانشمندان بعدی به این مهم اهمیت بیشتری دهند. وی می خواست عامل کار را در مقابل قوای طبیعت ، به عنوان مهمترین محرک تولید بشناساند. درواقع ، زمین و سرمایه ، بدون کمک و همکاری نیروی کار ، قادر به تولید کالایی نخواهند بود.

 

 

 

اسمیت معتقد است که نیروی کار ، هنگامی در فرایند تولید موثر خواهد بود ، که تقسیم کار ، به مرحله اجرا درآید. به این صورت که برای تهیه هر کالا ، هر جزء از آن کالا را فردی به عهده بگیرد. برای مثال در یک کارخانه سنجاق سازی ، با تقسیم کار ، ده کارگر در هر روز می توانند ۴۸۰۰۰ سوزن تولید کنند. در صورتی که اگر تقسیم کار صورت نپذیرد ، شاید هر فرد ، توانایی تولید بیش از ۲۰ سنجاق را نداشته باشد. تقسیم کار سبب می شود بهره وری و مهارت نیروی کار به طور نسبی افزایش یابد. علاوه بر این ، تعداد زیاد ماشین ، سبب تسهیل و سادگی کار شده و در زمان صرفه جویی خواهد شد. البته خود اسمیت انجماد و رکود فکری را جزء عیوب تقسیم کار می دانست.

 

 

 

 

 

وی نیروی کار مولد را در حیطه کالا پنداشته و از خدمات ، نامی نمی برد. او در کتابش ، کار صنعت گران و بازرگانان را به اندازه کشاورزان ، مولد نمی دانست. در واقع او نتوانسته بود ارزش خدمات را درک کند. در حالی که اقتصاد امروز ، تولید را در دو عرصه کالا و خدمات تقسیم بندی می کند.

 

 

 

اسمیت در فصول ششم و هفتم کتاب خود ، به بررسی نظریه ارزش می پردازد. او در این فصول ، ارزش مبادله کالاها را ناشی از دو چیز می داند : کمیابی و کار. به طور طبیعی ، کالاهایی که دارای ارزش استفاده زیاد هستند ، غالبا از دیدگاه مبادله ، دارای ارزش کم و یا در برخی موارد ، فاقد ارزش اند. برعکس ، کالاهای دارای ارزش مبادله زیاد ، عموما ارزش استفاده زیادی ندارند. مثلا الماس که استفاده چندانی هم ندارد ، در مقایسه با آب که ارزش استفاده بسیار بالا و حیاتی دارد ، از قیمت بسیار بالاتری نسبت به آب برخوردار است. در حالی که قیمت آب ، تقریبا ناچیز است. ارزش مبادله در مثل آب و الماس ، مربوط به کمیابی کالا است. یعنی قیمت بالای الماس ، ناشی از کمبود آن نسبت به آب است.

کار یکی دیگر از مسایلی است که به کالاها ارزش مبادله می بخشد. وی اعتقاد دارد که قیمت طبیعی یا ارزش واقعی هر کالا ، برای کسی که می خواهد آن را به دست آورد ، معادل زحمت و رنجی است ، که برای تحصیل آن متحمل شده است. اگر شخص تولیدکننده بخواهد کالای تولیدی خود را با کالای دیگری مبادله کند ، قیمت کالا ، معادل مقدار کاری خواهد بود که صرف تولید شده است. بنابراین کار ، معیار ارزش مبادله تمام کالاها است.

 

 

 

آدام اسمیت در نظریه توزیع ثروت ، سه عامل را دخیل می داند :

 

دستمزد : نرخ دستمزد ، در اکثر موارد ، با تعادل عرضه و تقاضای آن به دست می آید. در کتاب ثروت ملل رابطه میان دستمزد و رشد جمعیت نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

 

بهره : هرگاه یک فرد مازاد بر احتیاجات معیشتی خود ، دارای ذخایر مالی باشد ، می کوشد تا از این ذخایر برای کسب درآمد استفاده کند. البته اسمیت میان سود و بهره ، تفاوتی قایل نیست و از سود ، به عنوان بازدهی ای که شامل بهره و پاداش مخاطره (ریسک سرمایه) است ، نام می برد.

 

اجاره زمین : وی اعتقاد دارد که اجاره زمین ، سهم مالک از تولید ملی است.

 

 

 

 

اولین نظریه رشد در مکتب کلاسیک ، توسط اسمیت ارائه شده است. در این نظریه ، مباحث زیر مطرح است :

 

-  تولید تابع عوامل تولید است.

-  سرمایه گذاری تابع سود است.

-  تراکم سرمایه موجب پیشرفت فنی می شود.

-  سود ، به عرضه نیروی کار و سطح تکنیک بستگی دارد.

-  تعداد کارگران فعال ، به میزان دستمزد(سهم عامل کار از درآمد ملی) بستگی دارد.

-  دستمزد به حجم سرمایه گذاری بستگی دارد.

 

 

 

 

وی پروسه رشد اقتصادی را در نظام سرمایه داری می بیند. از نظر وی ، سرمایه داری ، نه تنها منابع تولیدی را در جهت با ارزش ترین کاربردها هدایت می کند بلکه باعث رشد و پیشرفت اقتصادی نیز می شود. رفاه اقتصادی به ظرفیت تولیدی بستگی دارد. ظرفیت تولیدی هم به نوبه ی خود ، به انباشت سرمایه و تقسیم کار وابسته است. با تقسیم کار و تخصص نیروی انسانی ، بهره وری کار بالا رفته و درآمد واقعی افزایش می یابد. با افزایش درآمد ، سود زیاد شده و پس انداز و سرمایه گذاری افزایش می یابد که خود ، باعث پیشرفت در شیوه فنی تولید خواهد شد. در نتیجه ، هزینه ها کاهش یافته و میزان سود را افزایش می دهد و پس انداز و سرمایه گذاری بیشتر ، ممکن می شود. از طرف دیگر ، با ازدیاد سرمایه گذاری ، تقاضای نیروی کار شدت می پذیرد و در وضعی که عرضه نیروی کار ثابت باشد ، دستمزد واقعی بالا رفته و در حدی بالاتر از سطح معیشتی دستمزد قرار می گیرد. به مرور زمان ، جمعیت رشد می کند و عرضه نیروی کار را بالا می برد و دستمزد واقعی را به اندازه پیشین ، یعنی حد معیشتی ، تنزل می دهد.

 

با افزایش عرضه نیروی کار میزان سود دوباره بالا رفته و بر مقدار پس انداز و سرمایه گذاری می افزاید. هرگاه میزان پیشرفت فنی در حد افزایش سرمایه گذاری ها و در نتیجه ، تقاضای نیروی کار از رشد جمعیت و عرضه آن پیشی گیرد ، میزان دستمزد روند صعودی خواهد داشت و در هر مرحله ، به علت رابطه مستقیم بین انباشت سرمایه ، بهره وری کار و میزان تولیدات واقعی ، می توان بیان داشت که رشد تولید سرانه از مصرف سرانه بیشتر است. از این رو اقتصاد اسمیت دارای رشد ثابت و منظمی خواهد بود.

 

 

 

 

اسمیت اعتقاد دارد در اقتصاد بازار ، بازار به صورت غیر متمرکز به تنظیم روابط عرضه و تقاضا پرداخته و در شرایط رقابت کامل ، وضعیت موجود را به طور خودکار تعدیل می نماید. در این نظام نیاز ، باعث ایجاد تولید گشته (یعنی یک دست نامرئی ، نیازمند را به سمت تولید می کشاند) و هیچ نیازی به دستور برای تولید نیست. در این نظریه ، اگر تولیدکنندگان ، کالاها را گرانتر از قیمت بازار بفروشند ، موجب ورود تولیدکنندگان دیگر به تولید آن کالا خواهند شد. در نتیجه ، وفور کالا ایجاد شده و سپس قیمت کاهش می یابد (فشار دست نامرئی برای کاهش قیمت). دست نامرئی سبب تخصص در تولید ، تعیین قیمت توسط بازار و تصحیح رفتارهای غیر اقتصادی در جامعه خواهد شد. همین امر دلیلی برای بی نیازی سیستم اقتصاد آزاد به عدم دخالت دولت در بازار است.

 

نظریه دست نامرئی آدام اسمیت ، براساس این فرض بنا شده که مردم عقلانی عمل می کنند و بر مبنای اصالت فرد ، در همه اوقات سعی می کنند رفاه و منافع شخصی خود را ارتقا دهند. این نظریه ، از نظریه دست راهنمای هوچسن در فلسفه اخلاق اخذ شده. که اعتقاد دارد تصمیمیات غریزی افراد ، با به کار بستن عقل سلیم و از طریق دخالت الهی ، منجر به نتایج اجتماعی مطلوبی خواهد شد. البته اسمیت رسیدن به نتایج مطلوب را بدون دخالت الهی و فقط از طریق تعقیب منافع شخصی توسط افراد در شرایط رقابت کامل ، میسر می داند. هرچند افراد ، قصد تامین آن را نداشته باشند.