تراموا

واگن برقی یا تراموا (به زبان فرانسوی) یک واگن است که می تواند با اشغال کمترین جا از روی راه آهن خود در خیابان ها حرکت کند. واگن برقی می تواند درون شهری و بین شهری باشد. واگن های برقی معمولا سبک تر و کوتاه تر از قطارهای معمولی و متروها هستند. همچنین تفاوت هایی میان این وسایل حمل و نقل عمومی نیز وجود دارد. برخی واگن های برقی ممکن است که از روی راه آهن معمولی حرکت کنند (مانند تراموا-قطار) همچنین ممکن است بتوانند از روی راه آهن مترو و قطار سبک حرکت کنند؛ واگن های برقی برای حمل مسافر و بار طراحی شده اند. امروزه بیشتر ترامواها بوسیله پانتوگراف از برق استفاده می کنند؛ اگر لازم باشد، این واگن ها ممکن است از دستگاه های قدرت زیادی استفاده کنند. دیگر گونه های تراموا هستند که سوخت دیزل به کار می برند و بیشتر از آنها در مسیرهای بین شهر و روستاها استفاده می گردد؛ گونه هایی نیز وجود دارند که توسط بنزین ، گاز ، اسب و قاطر حرکت می کنند.

اولین تراموا در ولز انگلستان در راه آهن Swansea & Mumbles در سال ۱۸۰۷ به کار گرفته شد که ابتدا توسط اسب و سپس توسط موتور بخار و الکتریکی رانده می شد. اولین واگن خیابانی (Streetcar) که بنام واگن های اسبی در آمریکای شمالی نامیده می شدند برای سوار و پیاده کردن مسافران در مسیرهای ویژه به کار گرفته می شدند. این ترامواها راه آهن هایی بودند که معمولا توسط اسب و گاهی مواقع توسط قاطر کشانده می شدند و معمولا دو واگن داشتند. بعضی مواقع از حیوانات دیگر و حتی از انسان در مواقع ضروری جهت کشاندن آنها استفاده می گردید.

اولین خط واگن خیابانی توسط یک ایرلندی-امریکایی بنام John Stephenson در نیویورک بنام “خط خیابان چهارم” در سال ۱۸۳۲ به کار افتاد. بعد از آن در سال ۱۸۳۵ در نیواورلین در ایالت لوئیزیانا شبکه تراموایی احداث گردید که به ادعای شورای مهندسین مکانیک امریکا قدیمی ترین خط آهن خیابانی است که بطور پیوسته  تاکنون کار نموده است.

این نوع وسیله نقلیه عمومی با استفاده از ریل های تازه ابداع شده آهنی یا فولادی که در سطح خیابان نصب میشوند تراموا نامیده می شدند. این وسیله جایگزین درشکه هایی که در مسیرهای مشخص مسافران را جابجا می کردند شدند. واگن های اسبی بر روی خط آهن نسبت به درشکه ها بر روی خیابان به دلیل کاهش مقاومت اصطکاکی غلطکی چرخ های فلزی بر روی ریل های آهنی یا فولادی اجازه دادند تا حیوانات بار بیشتری را برای همان مقدار تلاش حمل کنند و همچنین مسافرت آرامتری حاصل می گردید. واگن های خیابانی کشیده شده توسط اسب بر روی ریل آهنی ترکیبی از قیمت پائین، انعطاف و سلامت حیوانات را با بازدهی بالاتر، مسافرتی نرمتر و قابلیت استفاده در هر وضعیت آب و هوایی را بوجود آوردند.

تراموای Sistesan Interurbans در لهستان و تراموای ملبورن استرالیا ادعا می شود که بزرگترین شبکه تراموا در جهان است. قبل از افول، BVG در برلین آلمان در شبکه ای بطول ۶۳۴ کیلومتر فعالیت میکرد. احتمالا بزرگترین سیستم تراموا که تاکنون ساخته شده است بطول ۸۵۷ کیلومتر در بوینس آیرس آرژانتین قبل از سال ۱۹۶۰ باشد. در طی دهه ۱۹۸۰ بزرگترین سیستم تراموا در لنینگراد شوروی ساخته شد که در کتاب رکوردهای گینس به ثبت رسیده است.

تراموا از سیستم های رایج حمل و نقل عمومی شهری همگانی شهرهای کوچک و متوسط محسوب می شود که با استفاده از انرژی الکتریکی روی یک مسیر ریلی حرکت می نماید. قطارهای ۱ تا ۳ واگنه این سیستم، در مسیر خود مسافران را در ایستگاه های مشخص سوار و پیاده می کنند.
به علت خصوصیات ویژه این سیستم از جمله سهولت دسترسی، ایمنی و راحتی، این سیستم ریلی جذابیت خاصی بین برنامه ریزان حمل و نقل شهری و مردم داشته و از لحاظ سادگی تکنولوژی، اجراء اداره و هزینه کمتر احداث و بهره بردار ی نسبت به سایر سیستم های ریلی مورد توجه بوده و می باشد. همچنین انعطاف پذیری تراموا مشابه سیستم اتوبوس شهری و و سایل نقلیه موتوری و شخصی بوده و از سیستم هایی است که مسئولین و مجریان شهری از آن استقبال نموده و بیش از هر سیستم دیگر ریلی در شهرهای دنیا از آن استفاده شده است.

وجه اختلاف تراموا با سیستم قطار سبک شهری استفاده مشترک آن به همراه وسائط نقلیه موتوری از سطح معابر شهری و عدم نیاز به اختصاص معابر اختصاصی و غیر همسطح جهت تردد می باشد. همچنین تکنولوژی این سیستم حمل و نقل ریلی در مقایسه با سیستم های مدرن قطار سبک شهری LRT ، از پیچیدگی کمتری برخوردار بوده و به راحتی قابل دستیابی است. قطارهای تراموا روی ریل هایی که در بستر خیابانها نصب می شوند، حرکت می کنند و از گیرنده های جریان برق بالاسری انرژی خود را تامین می نماید. تراموا در حالت کلی در سرعت های تا حداکثر ۴۰ کیلومتر در ساعت بهره برداری می شود.

در حال حاضر تراموا در بسیاری از شهرهای اروپا، آسیا، امریکای شمالی و جنوبی، افریقا و اقیانوسیه استفاده می شود. از جمله این شهرها میتوان از لندن، پاریس، ورشو، دوبلین، کلکته، رباط، هیروشیما، شانگهای، زوریخ و برلین و بسیاری دیگر نام برد. در زیر به بررسی برخی از این شبکه های تراموا در قاره های مختلف می پردازیم.

مزایا و کاستی های تراموا

مزایای تراموا

- حرکت چرخهای فولادی بر روی ریل های فولادی حدود یک هفتم، اصطکاک کمتری از چرخ های لاستیکی بر روی آسفالت دارند و بنابراین آلودگی کمتری برای حمل بار یکسان ایجاد می نماید.
- بر خلاف اتوبوس، تراموا در نقطهٰ استفاده دودی ایجاد نمی کند.
- از خصوصیات تراموا قدرت جابجایی زیاد مسافر و نزدیکی ایستگاههای آن به یکدیگر است. ضمناً برای تعویض سریع مسافر درهای ورودی بسیار و با عرض زیاد تعبیه شده، ضمن اینکه برای مسیرهای نزدیک صندلی کم و فضای زیاد برای ایستادن و به عکس برای مسیرهای طولانی صندلی بیشتر برای نشستن و فضای کمتری برای ایستادن پیش بینی شده است.
- در مقایسه با اتوبوس های موتوری صدای تراموا بطور کلی کمتر است. اما استفاده از محورهای ثابت باعث لغزش بین چرخ و ریل در پیچ ها می شود که صدای دلخراشی ایجاد می نماید.
- بطور کلی ظرفیت تراموا بیشتر از اتوبوس است و بسته به زمان کاربری با افزودن و کاستن از تعداد واگن ها میتوان ظرفیت آنرا کم و زیاد نمود بدون نیاز به تغییری در تعداد راننده.
- چون تراموا در سطح حرکت می کند نیاز به تهویه اضافی مورد نیاز در تونل های مترو نمی باشد که باعث صرفه جویی در مصرف سوخت می شود. همچنین نیازی به پله های برقی مورد نیازدر ایستگاه های مترو نمی باشد.
- دید بسیار دلپذیرتری در تراموا نسبت به مترو که در داخل تونل حرکت می کند وجود دارد.
- ایمنی تراموا در موقع بروز آتش سوزی نسبت به مترو بسیار بالاتر می باشد و دست رسی نیروهای امدادی به مصدومین بسیار آسانتر است.
- ایستگاههای تراموا در خیابان به آسانی قابل دسترس اند بر خلاف ایستگاه های مترو که در زیر زمین هستند که نیاز به چندین پله برقی و پله معمولی دارند.
- بدلیل کنترل شتاب و ترمز راحتی سفر در تراموا از اتوبوس بالاتر است.
- مطالعات مداوم بازار مصرف در ۳۰ سال گذشته در اروپا و امریکای شمالی نشان داده است که مسافران اتوموبیل شخصی حاضرند که بعضی از سفرهایشان را با وسایل نقلیه عمومی ریلی تعویض نمایند اما نه با اتوبوس.

کاستی های تراموا

- سرمایه اولیه مورد نیاز نسبت به اتوبوس بیشتر است هرچند که تراموا معمولاً طول عمر بسیار بیشتری از اتوبوس دارد.
- تراموا می تواند باعث کاهش سرعت برای وسایل نقلیه دیگر از قبیل اتومبیل و اتوبوس شود.
- وقتیکه تراموا در ترافیک مخلوط فعالیت می کند، تراموا احتمال تأخیر بیشتری توسط اختلال در مسیرش نسبت به اتوبوس که قادر به مانور از اطراف مانع است دارد.
- تاسیسات برقی و دکل های برق بالای ریل های تراموا که جهت تغذیه برق نصب می شوند، می توانند در بعضی نقاط جلوی دید ساختمان ها را گرفته و در حقیقت آلودگی بصری برای آنها بوجود آورند.

فیلم های زیر منتخبی از خطوط تراموا در برخی از شهرهای اروپا می باشند که بدلیل وسعت استفاده از تراموا امکان به تصویر کشیدن همه آنها ممکن نمی باشد.

قاره آسیا

تراموا در آسیا در ابتدای قرن ۲۰ام ساخته شد ولی بین اواسط تا اواخر دهه ۱۹۳۰ رو به افول نهاد. دهه ۱۹۶۰ نقطه پایان غالب بودن این وسیله نقلیه عمومی بود که منجر به بسته شدن اکثر شبکه های اصلی شد و وسایل، تجهیزات و خطوط ریل بصورت قراضه جهت بازیافت فروخته شدند. امّا هنوز برخی از خطوط اولیه در هنگ کنگ و ژاپن در حال فعالیت می باشند. در سال های اخیر، تمایل جدیدی به تراموا با سیستم های مدرن در ژاپن، چین، کره جنوبی و هندوستان بوجود آمده است. فیلم های زیر برخی از این شبکه های جدید و نوع ترامواهای مدرن را نشان میدهند.

قاره اروپا

در بسیاری از شهرهای اروپا بیشتر زیر ساخت های تراموا در نیمه قرن ۲۰ام از دست رفت، امّا نه در مقیاس و بزرگی نقاط دیگر جهان مثل امریکای شمالی. بیشتر کشورهای اروپای شرقی سیستم تراموای خود را حفظ نمودند. در مقابل، برخی از شهرهای اروپای غربی در حال ترمیم و بازسازی، گسترش و نوسازی خطوط قدیمی تراموای خود میباشند. همچنین بسیاری از شهرهای اروپای غربی در حال ساخت خطوط جدید تراموا می باشند. از سال ۱۹۸۰ میلادی تغییر محسوس و مثبتی در استفاده از تراموا در اروپا گزارش شده که حاکی از استقبال عمومی و علاقه مندی به این وسیله نقلیه ریلی است. این تغییر روند ناشی از سیاست های جدید شهر سازی و ترافیک است که در اروپا (همینطور در آمریکا و استرالیا) اتخاذ شده است به این ترتیب که در طراحی شبکه شهری، خصوصاً در مراکز و هسته شهرها سطح مورد استفاده برای خودروهای شخصی کاهش و در عوض سطح مورد استفاده برای تراموا، دوچرخه و پیاده رو افزایش یافته است. اجرای این سیاست ها در بین کشورهای اروپایی در انگلستان و فرانسه نمود بیشتری داشته است.

یکی از موفق ترین مدل ها در حمل و نقل ریلی در شهرها از سال ۱۹۸۰ میلادی در آلمان به اجرا درآمده است. به این ترتیب که در شهر کارلسروهه ، سیستم تراموای شهری که در داخل شهر و در سطح خیابان حرکت می کرد را به خطوط ریل راه آهن دولتی آلمان متصل نمودند و به این ترتیب محدوده حمل و نقل شهری را تا دورترین نقاط در حومه شهر افزایش دادند. واگن های جدیدی ساخته شد که قادر هستند از دو سیستم برق راه آهن دولتی آلمان و همچنین سیستم برق ویژه تراموا تغذیه نمایند و به این ترتیب از هزینه جدید برای ریل گذاری نیز خودداری گردید. اکنون مسافران تراموا می توانند از خطوط راه آهن جهت دسترسی به شهرهای اطراف استفاده نمایند.

در استانبول ترکیه تراموایی که زیتین بورنو را به کاباتاش وصل می کند، ۱۴ کیلومتر طول دارد که شامل ۲۴ ایستگاه است که علاوه بر استفاده عمومی برای رفتن به بسیاری از نقاط توریستی از آن استفاده می شود. زمان طی مسیر از اولین ایستگاه تا آخرین ایستگاه این خط حدود ۴۲ دقیقه می باشد. تراموایی که از سال ۱۹۹۲ با ماشین های مدرن و در مسیری استاندارد به کار گرفته شد ، سیرکجی را به توپکاپی وصل می کند. این خط در مارس ۱۹۹۴ از انتهای توپ کاپی به زیتین بورنو و از آوریل ۱۹۹۶ از سیرکجی به امینونو گسترش پیدا کرد.

قاره افریقا

تا آنجا که من در افریقا بدنبال تراموا جستجو کردم تنها تراموایی که در افریقا جهت وسیله نقلیه عمومی استفاده می شود به تازگی در رباط پایتخت مراکش براه افتاده است. یک شرکت فرانسوی برنده قراردادی برای عملیات ساخت، تعمیر و نگهداری تراموا که رباط را به صالح وصل می کند شده است. پروژه تراموا تمایل دولت برای ایجاد یک وسیله نقلیه عمومی جایگزین بین این دو شهر بوده است. ساخت این تراموا به مدت ۴ سال به درازا کشید و در ۲۳ می سال ۲۰۱۱ به راه افتاد. هزینه اجرای این پروژه ۸۰۰ میلیون درهم (در حدود ۷۳ میلیون یورو) شده است. طول این مسیر ۱۹ کیلومتر است که از دو خط تشکیل شده است و دارای ۳۱ ایستگاه می باشد. یک ناوگان از ۲۵ قطار در این دو خط در حرکت خواهند بود و ۱۸۰۰۰۰ مسافر را در روز جابجا می نمایند. در طول مدت ساخت و ساز این پروژه، در حدود ۴۰۰۰ شغل جدید ایجاد شده بود و در زمان بهره برداری ۱۰۰۰ شغل ایجاد شده است. سرعت این تراموا ۲۰ کیلومتر در ساعت است. هزینه احداث تونل نیایش و دوطبقه نمودن بزرگراه صدر یک میلیارد دلار است. با این پول میشد ۱۰ خط تراموا با ظرفیت فوق در تهران بطول ۱۹۰ کیلومتر احداث نمود و معضل ترافیک تهران را برای همیشه حل نمود. اما افسوس از مدیریت ناکارآمد شهر تهران.

درپروژه دیگری تراموایی در کازابلانکا در حال ساخت است که تا به حال پروژه بیش از نیمی پیشرفت داشته است.

قاره های امریکای شمالی و جنوبی

در امریکای شمالی تراموا را واگن خیابانی Streetcar می نامند. این واگن ها در بیشتر شهرهای امریکای شمالی ، در نیمه قرن بیستم به دلایل مالی ، تکنولوژی یا اجتماعی برچیده شدند. اما در بسیاری از شهرها از قبیل بوستون ، نیورلیان ، سیاتل ، فیلادلفیا ، سانفرانسیسکو و تورنتو هنوز این خطوط فعال می باشند.

با گرایش جدیدی در دهه ۱۹۸۰، در تعدادی از شهرهای امریکا واگن های خیابانی را برگرداندند مثل شهرهای ممفیس، تامپا و سیاتل. تعداد بیشتری از شهرها از قبیل واشنگتن، توسان و دیترویت قصد استفاده از این وسیله را دارند و در حال برنامه ریزی برای استفاده از آن می باشند. بادوام ترین و بزرگترین شبکه واگن خیابانی در امریکا در شهر پیتزبورگ می باشد.
تورنتو کانادا در حال حاضر بزرگترین سیستم تراموا در امریکای شمالی را از نظر طول خط و ظرفیت مسافر دارا می باشد. این تنها سیستم واگن خیابانی موجود در کانادا می باشد.

در امریکای جنوبی، بوینس آیرس در آرژانتین دارای وسیعترین شبکه تراموا در جهان بوده است که وسعت آن به ۸۵۷ کیلومتر می رسیده است ولی بیشتر آن در طی دهه ۱۹۶۰ به نفع اتوبوس برچیده شد. اما حالا مجدداً تراموا به این شهر باز گشته است. همچنین در شهر Mendoza در آرژانتین یک سیستم جدید تراموا در مسیری به طول ۱۲/۵ کیلومتر که ۵ ناحیه را به هم وصل می نماید در حال ساخت می باشد.

در کلمبیا نیز یک خط تراموا در حال ساخت است که در دسامبر ۲۰۱۱ قرار است افتتاح شود.

قاره اقیانوسیه- استرالیا و نیوزلند

در استرالیا تراموا بصورت گسترده فقط در شهر ملبورن و در حد محدودتری در آدلاید استفاده می شود. سیدنی نیز مجدداً در سال ۱۹۹۷ استفاده از تراموا را آغاز نمود. یکی از خصوصیات متمایز ترامواهای استرالیا پایین آوردن قسمت میانی تراموا بین بوجی ها بود که سوار و پیاده شدن مسافران را با کاهش پله ها آسان نمود.