بررسی و مطالعه جهتگیریهای راهبردی بنادر کوچک
در طول دهههای پیشین با توجه به رشد و توسعه بنادر بزرگ در سطح کشور، بنادر کوچک نقش خود را در سطح منطقهای و ملی از دست داده و به یک بندر محلی تبدیل شدهاند . این درحالی است که این بنادر با توجه به پتانسیلهای خاص خود میتوانند بهعنوان جزئی از کل به سازمان بنادر و دریانوردی کشور در تحقق چشماندازهای آن کمک کنند . در حال حاضر ، به علت محدودیتهای طبیعی بنادر کوچک از قبیل عمق کم و ظرفیت پذیرش شناورهای کوچک سنتی ، اقبال مناسبی برای سرمایهگذاری ملی و توسعه این بنادر وجود ندارد . بسیاری از این بنادر در عمل سودده نبوده و تنها به واسطه وابستگی اجتماعی جوامع محلی به فعالیت خود ادامه میدهند . احیای مجدد بنادر کوچک و یا افزایش بهرهوری آنها که به تبع اقتصاد خانوارهای وابسته ، شهر و کشور را تحت تأثیر قرار میدهد ، از اهداف سازمان بنادر و دریانوردی کشور در سالهای گذشته بوده است . بر این اساس ، طرح پژوهشی «بررسی و مطالعه جهتگیریهای راهبردی بنادر کوچک با تمرکز بر الگوی کاربری و مدیریتی» توسط سازمان بنادر و دریانوردی کشور تعریف شده و انجام آن به بخش حمل و نقل دریایی مرکز تحقیقات راه ، مسکن و شهرسازی محول شد که در سال ۱۳۹۸ به انجام رسید . فاز اول طرح مذکور مربوط به مطالعات راهبردی بنادر کوچک استانهای خوزستان، بوشهر و گلستان بوده است و فاز دوم نیز برای بنادر کوچک استانهای هرمزگان ، سیستان و بلوچستان و گیلان تعریف و انجام شده است .
از اهداف عمدهای که در این طرح پژوهشی مورد توجه قرار گرفته است میتوان به شناسایی تهدیدها و فرصتهای پیش هر یک از بنادر کوچک ، افزایش عملکرد و بازدهی آنها ، کمک به رشد اقتصادی شهرها و واحدهای صنعتی و تجاری پیرامون بنادر کوچک ، افزایش قدرت رقابت بنادر کوچک در سطوح منطقهای ، ملی و بینالمللی ، کمک به ارتقا سطح عملکردی بنادر کوچک تجاری در زنجیره حمل و نقل و اقتصاد کلان کشور و دستیابی به چشماندازی جامع از وضعیت پیش روی بنادر مورد مطالعه اشاره کرد .
در راستای نیل به اهداف این پژوهش ، چهار مرحله مطالعاتی شامل مروری بر اسناد بالادستی ، مطالعات شناخت ، تحلیل راهبردی و تحلیل مدلهای مدیریتی به انجام رسیده است . در مرحله اول ، پس از بررسی اسناد فرادست مرتبط با طرح، انطباق آنها با چشمانداز سازمان بنادر و دریانوردی کشور بررسی شده و با تبیین اهداف طرح ، منشور طرح مطالعات راهبردی بنادر کوچک ترسیم شده است . در مرحله دوم یا فاز شناخت ، پس از جمعآوری اطلاعات و انجام بازدیدهای میدانی ، شناسنامه فنی و مدیریتی از بنادر مورد مطالعه تهیه شده است . برای تکمیل اطلاعات موردنظر در این مرحله ، پس از مراجعه به بنادر و احصاء دادههای مرتبط با شاخصهای عمومی هر بندر (اعم از شاخصهای عملیاتی ، فنی ، فیزیکی و اقتصادی و اجتماعی) مجموعهای از مصاحبههای نیمه ساختار یافته و ساختار نیافته با کنشگران مرتبط با هر بندر اعم از مدیران ، کارشناسان ، لنجداران ، کارکنان ، کارمندان گمرک و غیره انجام شده است تا بتوان با استفاده از موارد مستخرج از این مصاحبهها و با بهرهمندی از چکلیست هر بندر و همچنین مجموعهای از مطالعات کتابخانهای ، به بررسی وضع موجود هر بندر پرداخته شود . سپس در فاز سوم مطالعات با عنوان تحلیل راهبردی ، پس از تعیین مزیتهای نسبی ، تنگناهای ساختاری و گرایشات حاکم برای هر بندر با توجه به چشمانداز سازمان بنادر و دریانوردی کشور و اهداف طرح حاضر ، عوامل تأثیرگذار با تکیه بر شاخصهای فیزیکی ، عملکردی ، اقتصادی و اجتماعی در دو محیط داخلی و خارجی تعیین شده و سپس با تعیین میزان اهمیت و اثرگذاری هر عامل به تعیین جهتگیریهای راهبردی هر بندر پرداخته شده است . در مرحله چهارم با عنوان تحلیل مدلهای مدیریتی ، با توجه به وضعیت موجود و جهتگیریهای راهبردی اصلی بنادر ، بهترین عملکرد برای هر بندر معرفی شده است . سپس با در نظرگیری امکانات زیرساختی و تجهیزات عملکردی هر بندر ، نوع و ظرفیت پیوندهای میان هر یک از بنادر منطقه به عنوان اجزای یک شبکه بررسی شدهاند .
با توجه به نتایج مطالعات انجام شده و جهتگیریهای راهبردی تعیین شده برای هریک از بنادر کوچک مورد مطالعه ، برنامههای اقدام برای هر یک از بنادر به همراه بازه زمانی اجرای آنها در قالب سه بسته موفقیت ارائه شده است . بسته موفقیت اول با عنوان بسته" اصلاح سازمانی" مربوط به فعالیتهایی است که با حداقل هزینه ، میتواند شرایط فعلی بندر را در کوتاهمدت ارتقاء دهد و جذابیتهای لازم برای جذب سرمایهگذاری در بندر را ایجاد کند . مزیت این سیستم ، انجام تغییرات خاص در بندر در بازه کوتاهمدت و بدون نیاز به تغییر در قوانین یا سیاستهای ملی است . بسته موفقیت دوم با عنوان بسته "بهبود زیرساختی" تعریف شده است . اقدامات این بسته شامل فعالیتهایی است که به بهبود وضعیتزیرساختها ، روساختها ، تجهیزات و تاسیسات بندر منجر شده و جذابیتهای لازم برای ترغیب و جذب هرچه بیشتر سرمایهگذاران بخشخصوصی و ارگانهای نیمه دولتی را فراهم میسازد .
نهایتاً بسته موفقیت سوم با عنوان بسته "اقدام واگذاری" ، سطوح واگذاری داراییها و فعالیتهای مختلف بندر را مشخص میکند . همچنین با در نظر گرفتن نتایج مطالعات در فازهای مختلف ، رویکرد توسعه هر یک از بنادر کوچک از بین سه گزینه تعدیل ، تثبیت و ارتقاء ، نیز انتخاب شده است . در این طبقهبندی ، رویکرد تعدیل برای بنادری که عملکرد اقتصادی نامناسبی دارند و تنها با توجه به وابستگی جوامع محلی به فعالیت خود ادامه میدهند ، انتخاب شده است به این معنا که این بنادر نیازمند حداقل اصلاحات برای تحقق وظایف حاکمیتی سازمان بنادر و رسیدن به وضعیت تثبیت هستند . در وضعیت تثبیت ، بنادر به عنوان یک نود عملکردی در شبکه بنادر تجاری کشور پذیرفته شدهاند . در این گروه از بنادر برای تحقق وظایف حاکمیتی سازمان بنادر و بهبود عملکرد ، اصلاحات زیرساختی مورد نیاز است . در نهایت بنادری که کارایی نسبی بالاتری در شبکه بنادر دارند و به سمت توسعه حرکت میکنند ، دارای رویکرد ارتقا هستند .
نتایج اصلی حاصل از این مطالعات در قالب نمابرگهای مدیریتی برای هر بندر ارائه شده است . هر نمابرگ چکیدهای از اطلاعات یک بندر در یک صفحه است و شامل اطلاعاتی در خصوص ویژگیهای اصلی از نظر شرایط فیزیکی ، عملیاتی و مدیریتی ، نقاط قوت و ضعف هر بندر ، پتانسیلها و تهدیدهای پیشروی بندر ، جهتگیری راهبردی ، میزان تحقق وظایف حاکمیتی ، ظرفیت بندر در شبکهسازی ، ظرفیتها و محدودیتهای عمده و برنامههای اقدام در قالب بستههای موفقیت بندر است .
سیده معصومه صداقی - عضو هیاتعلمی و رییس بخش حملونقل دریایی مرکز تحقیقات راه ، مسکن و شهرسازی