انقلاب خطوط ریلی ایران با هدف گسترش تجارت

اگر داریوش بزرگ امروز زنده بود ، بی تردید راه اندازی راه آهن جدید اتصال بین ایران - آذربایجان را توسط حسن روحانی و الهام علی‌اف تحسین می کرد . در قرن پنجم ، پادشاه ایران قادر به تسلط بر بسیاری از غرب آسیا بود چرا که او به اهمیت استراتژیک حمل و نقل با سازماندهی اولین بزرگراه جهان (جاده سلطنتی) پی ‌برده بود . مسیر این بزرگراه ، تمام عراق امروزی و ترکیه را می‌پیمود و زمان سفر پیک ‌ها را تا ۱۲ بار کاهش می داد .

در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی که ۱۹ ماه می ۲۰۱۷ دوباره در انتخابات پیروز شد ، ایران ، برای ساخت دوباره شاهکار داریوش تصمیم خود را گرفت . برخی شاید ایران را کشوری منزوی بدانند ، اما افزایش خیره‌ کننده شبکه جاده ‌ای و ریلی، ایران را به راه ‌های تجارت جهانی کشورهای قدرتمند همسایه گره خواهد زد . در این میان ، پروژه ‌های ریلی [به ظاهر] کوچک مانند این پروژه ریلی ایران-آذربایجان اهمیت ویژه ای در این مسیر دارند .

بخش جدید راه تنها ۱۰ کیلومتر طول دارد و آستارا در ایران را به جمهوری آذربایجان وصل می‌کند . این بخش ، یکی از آخرین قسمت‌ ها برای تکمیل کریدور شمال - جنوب است که هند را از طریق ایران به روسیه متصل خواهد کرد .

پس از پایان یافتن ساخت این کریدور در سال جاری ، دولت و حامیان بخش خصوصی ، این انتظار را خواهند داشت که در مقایسه با مسیر دریایی که از کانال سوئز، تنگه جبل الطارق و کانال مانش گذر کرده و در جایی در سواحل شمالی اروپا پایان می یابد ، این مسیر ریلی دو برابر سریع تر کالاها را به مقصد برساند .

در حالی که مسیر دریایی و استفاده از کشتی کم هزینه ترین گزینه ممکن برای تجارت در مسافت های طولانی است، اما سرعت مسیر ریلی برای بسیاری از کالاها حائز اهمیت است . به عنوان مثال ، مواد غذایی و میوه های تازه همچون سیب ، پیاز ، مرکبات و خربزه در مسیر ریلی بیست روزه از بمبئی تا مسکو سالم می مانند ، اما در مسیر دریایی چهل روزه در کانتینرها فاسد می شوند . همزمان با استمرار تحریم های اروپا علیه روسیه ، ایده مسیر جایگزین و قابل اعتماد تامین کالا به روسیه که بتواند اروپا و تحریم های آن را دور بزند ، برای تجار روسی و صادرکنندگان هندی جذاب خواهد بود .

ایران نیز از افزایش خطوط باری سود خواهد برد. در حال حاضر، سالانه نزدیک به ۵.۱ میلیون تن بار خارجی از طریق خطوط ریلی این کشور جابجا می شود . همزمان با راه اندازی کامل کریدور شمال - جنوب ، مقامات شرکت راه آهن جمهوری آذربایجان پیش بینی می کنند که این رقم به بیش از سه برابر خواهد رسید . در بلند مدت ، برخی بر این باورند که این عدد مجددا دو برابر خواهد شد . در کنار تجارت زمینی ، جابجایی کالا میان روسیه و هند از مسیر ایران زمینه های جذب عوارض و ایجاد شغل برای اقتصاد ضعیف ایران را فراهم خواهد ساخت .

فراتر از منطق اقتصادی ، این مسیر ریلی جدید، کمکی برای بازگشت ایران به آنچه نقش تاریخی این کشور نامیده می شود ، خواهد بود . همان طور که علی نیکزاد ، وزیر ]سابق[ راه و شهرسازی ایران اخیرا اظهار داشته است : « ایران در تقاطع غرب و شرق و جاده ابریشم واقع شده است . این یک حادثه اتفاقی نیست . این تاریخ است که می گوید ایران نقطه تعادل در منطقه است » .

با این حال ، بازیابی این جایگاه اقدامی آسان نخواهد بود . دهه ها تحریم بین المللی مانع از تخصیص بودجه به پروژه های جدید و جذب سرمایه گذاران جهانی شده است . در این شرایط ، خطوط ریلی نیز آسیب دیده اند . تا همین اواخر ، ایران تلاش زیادی برای افزایش سالانه ۲۰۰ کیلومتر به خطوط ریلی خود به خرج داده است .

در حال حاضر ، نگرش ها به صنعت ریلی ایران تغییر کرده است . با لغو تحریم های بین المللی و حضور سرمایه گذاران غربی در ایران ، مقامات این کشور در نظر دارند در پنج سال پیش رو ، سالانه بالغ بر دو هزار کیلومتر به مسیر ریلی کشور بیفزایند .

هند، ایتالیا و روسیه فعالیت خود را به منظور سرمایه گذاری در صنعت ریلی ایران آغاز کرده اند . شرکت های اروپایی نیز موافقتنامه هایی با هدف تامین لوکوموتیو مورد نیاز کشور با مقامات ایرانی امضا کرده اند . در مجموع ، برآورد دولت ایران این است که پروژه هایی به ارزش ۱۰ میلیارد دلار در صنعت ریلی ایران انتظار سرمایه گذاران خارجی را می کشد . این رقم در کنار سرمایه گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری دولت ایران و همچنین اختصاص یک درصد از درآمد نفتی که انتظار می رود به رکورد ۴۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ دست یابد ، به صنعت راه آهن کشور در پنج سال پیش رو اختصاص خواهد یافت .

هیچ  کشوری به اندازه چین ، تمایل به کمک در صنعت ریلی ایران ندارد. رئیس جمهوری چین ، نخستین رهبر یک کشور بود که پس از لغو تحریم های آمریکا در سال گذشته از ایران دیدار کرد. وی توافقنامه ای در خصوص ساخت نخستین خط ریلی پر سرعت با دولت ایران امضا نمود و وعده داد تا حجم تجارت دوجانبه را تا پایان این دهه به سالانه ۶۰۰ میلیارد دلار افزایش دهد . چند هفته بعد ، اولین قطار باربری که چین را به ایران متصل می کرد ، وارد تهران شد .

همچون ایران ، چین نیز خواستار تکرار و از برخی جنبه ها بازنویسی تاریخ است . این کشور با احیای جاده ابریشم قدیم در قالب ابتکار «یک کمربند ، یک راه» درصدد اتصال تعداد زیادی از کشورها (شامل ۷۰ درصد جمعیت جهان) است .

تعداد دیگری از پروژه های ریلی در ایران در دستور کار قرار دارد . روسیه نسبت به نوسازی خط راه آهن میان ایران و ترکمنستان سرمایه گذاری می کند . خطوط جدید ریلی در حال احداث است تا ایران را به بصره در عراق و هرات در افغاستان متصل کند . این دسته از پروژه های مذکور ، الگوهای جدید بازرگانی را تشویق کرده و در بازه زمانی طولانی تر ، روابط میان کشورها را تقویت خواهد کرد .

غرب ممکن است این ارتباطات نوظهور را با دیده نگرانی بنگرد . تعامل و همکاری میان چین، روسیه و ایران بسیاری را در غرب به تب و تاب انداخته است . حتی ناظرین بی طرف معتقدند که خطوط ریلی نه تنها به جابجایی کالا کمک می کند ، بلکه در انتقال سخت افزارهای نظامی و نیروهای نظامی نیز نقش ایفا خواهد کرد . با توجه به نقش سپاه پاسداران در اقتصاد ایران ، گسترش خطوط ریلی باعث خواهد شد سود حاصل از پروژه های گسترده زیرساخت ها و رشد متناسب با آن ، عاید این مجموعه نظامی شود .

فارغ از بُعد نظامی ، ضروریات اقتصادی ایران مشخص است . این کشور جمعیت بیشتری از فرانسه داشته و به لحاظ سرزمینی ، دو برابر وسعت نسبت به این کشور اروپایی دارد . با این حال ، میزان خطوط ریلی ایران معادل نیمی از خطوط راه آهن فرانسه است . استفاده از خطوط زمینی و کامیون های حمل بار در زمره صنایع بزرگ ایران به حساب می آید که در مقایسه با خطوط ریلی ، گران ، ناکارآمد (فقدان بهره وری) و آلوده کننده است . از این رو ، گسترش سیستم ریلی در ایران حائز دستاوردهای اقتصادی برای این کشور خواهد بود .

در همین راستا ، منطقه نیز از گسترش خطوط ریلی ایران بهره مند خواهد شد . ایران می تواند به مثابه بازاری برای همسایگان خود بوده و بنیان های مستحکم صنعتی این کشور بدین معنی خواهد بود که این کشور می تواند تبدیل به تولید کننده ای برای ورود به بازار همسایگان باشد . ایرانی که به لحاظ اقتصادی با کشورهای منطقه همگراتر شده است ، بهتر می تواند در حفظ ثبات منطقه نقش آفرینی کند . به همان اندازه ، سرمایه گذاران بین المللی که ایران به دنبال جذب آنان است ، دارای اهمیت می باشد ، تا از این طریق توسعه ملی خود را ارتقا بخشد . این سرمایه گذاران قطعا تمایل به مشاهده نشانه هایی مبنی بر پیش بینی پذیری رفتار ایران در سطح نظام جهانی داشته و یا حداقل ، انتظار دارند که نگرانی ها مبنی بر بروز جنگ جدبد یا تجدید تحریم ها که می تواند به سرمایه گذاری آن ها آسیب وارد سازد ، کاهش یابد .

موفقیت در تمامی این موضوعات هیچ ضمانتی ندارد . ارتباطات عمیق تر غالبا خروجی های غیرقابل پیش بینی تری دارد . جاده و مسیر مد نظر داریوش بزرگ که ابزار اصلی برای حفظ امپراتوری وی تصور می شد ، در عین حال باعث غلبه اسکندر کبیر از طریق این جاده بر امپراتوری داریوش گردید . زیرساخت های بهتر باعث نخواهد شد موفقیت های اقتصادی ایران اجتناب ناپذیر گردد ، اما قطعا به چشم انداز راهبردی که جمهوری اسلامی تصمیمات آتی خود را بر آن بنا نهاده ، شکل و قوام خواهد بخشید .