تامین مالی برای صنعت حمل ونقل

 

ایجاد شبکه حمل‌و‌نقل کارآمد همواره به‌عنوان یک عامل زیربنایی مهم برای توسعه اقتصادی مدنظر بوده است. حمل‌و‌نقل ریلی بیشتر در تامین منابع مشکل دارد تا مدیریت؛ بنابراین باید به تامین منابع بخش حمل‌و‌نقل ریلی توجه بیشتر شود. در اکثر کشورها نیز مباحث زیرساختی و سرمایه‌گذاری کلان حمل‌و‌نقل توسط دولت‌ها انجام می‌شود. با توجه به وضعیت خاص کشورهای در حال توسعه و بحران مالی در این کشورها امکان تامین سرمایه موردنیاز برای اجرای پروژه‌های بزرگ به‌راحتی وجود ندارد؛ بنابراین انتخاب روش تامین مالی مناسب در مورد پروژه‌ها و طرح‌های زیربنایی مساله مهمی است.

 

در برخی از پروژه‌ها با حمایت‌ها و اعتبارات دولتی می‌توان وجوه موردنیاز را تامین کرد؛ اما در پروژه‌های مهم و زیرساختی موردنیاز کشور، امکان تامین وجوه کامل آن توسط دولت فراهم نیست. در ضمن باید توجه کرد که ساختار استفاده‌شده برای تامین‌مالی پروژه در یک کشور ممکن است به‌دلیل وجود تفاوت‌ها در قوانین و شرایط آن موثر نباشد؛ در حالی که به طور موثری در کشور دیگری استفاده شود. نکته مهم، انتخاب شکل صحیح روش تامین‌مالی با توجه به شرایط هر پروژه و همچنین کشور میزبان پروژه است. مرکز تحقیقات راه‌آهن در گزارشی کارشناسی ضمن بررسی روش‌های تامین‌مالی در کشورهای مختلف توسعه‌یافته و در حال توسعه با استفاده از نتایج مطالعات به ارائه راهکارهای اجرایی روش‌های تامین‌مالی برای بخش ریلی کشور به تفکیک ایجاد و توسعه زیرساخت شبکه، توسعه ناوگان و توسعه امکانات بهره‌برداری پرداخته است.

روش‌های تامین مالی به منظور ایجاد و توسعه زیرساخت شبکه ریلی 
1- در حال حاضر مدل BOT در ایران بسیار مورد توجه قرار گرفته است، این مدل تامین مالی مورد توجه بسیاری از کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته بوده است. مزیت مدل BOT در بخش اول این است که از سهم سرمایه‌گذاری بخش دولتی کاسته شده و بخش خصوصی با جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی می‌تواند فعالیت‌های مرتبط با این بخش را با کیفیت مطلوب و در زمان کوتاه به اتمام برساند.

 

2- روش دیگر تامین مالی، استفاده از مکانیزم توسعه پاک (پروتکل کیوتو) است. این شیوه می‌تواند تنها یا همگام با استفاده از روش BOT به خصوص که در راه‌آهن جمهوری اسلامی پیشنهاد اجرای مکانیزم توسعه پاک پروتکل کیوتو در حال بررسی است، اجرا شود. براساس آمار منتشره توسط کنوانسیون تغییرات آب و هوای سازمان ملل، میزان جذب توسط کشورهای عضو این پروتکل با احتساب قیمتی معادل 15 دلار هر گواهی کاهش نشر بالغ بر 120 میلیارد دلار است که این درآمد جذاب موجب هجوم موسسات مالی و سرمایه‌گذاری و جهش سریع بازار تجارت کربن شده و پیش‌بینی می‌‌شود ظرف 4 سال آتی ارزش آن به بیش از 5 برابر کنونی برسد. در این میان کشورهای چین با 56 درصد و هند با 15 درصد بیشترین میزان جذب سرمایه را به خود اختصاص داده‌اند.

3- براساس شرایط کشورمان، برای احداث خطوط و ایستگاه‌ها علاوه بر مدل BOT می‌توان به روش (BROT) اشاره کرد این روشی بوده است که در بسیاری از کشورها علاوه بر حمل‌ونقل ریلی، در سایر شقوق حمل‌ونقل از آن استفاده شده است. چون خطوط بخشی است که باید در مالکیت دولت باشد، پس باید قراردادهایی مدنظر باشد که بعد از بهره‌برداری و سپری شدن دوره مشخصی به دولت منتقل شود.

4- امتیاز انحصاری از روش‌های دیگر است که می‌توان برای احداث خطوط از آن استفاده کرد از جمله این امتیازات شامل ROT است.

 

ابتدا پروژه‌هایی که در بخش توسعه ناوگان شبکه ریلی در سال‌های آتی جهت تامین مالی پروژه‌ها مطرح می‌باشند در جدول همراه ارائه می‌شود:

روش‌های تامین مالی به منظور توسعه ناوگان   

1- روشی که کشورهای مورد بررسی از آن استفاده کرده‌اند و می‌توان برای تهیه ناوگان استفاده کرد، قراردادهای لیزینگ است که به‌طور محدود در برخی کشورها انجام شده است. در این حالت تجهیزات و تاسیسات به بخش خصوصی واگذار خواهد شد، با این شرایط که پس از پرداخت اجاره‌ای معین، مالکیت اموال مورد نظر به مستاجر منتقل خواهد شد.در این نوع قرارداد، نهادهایی که مشارکت دارند، تولیدکننده دارایی یا همان موجر است، شریک اعتباری یا اعتباردهنده بلندمدت، بانک خواهد بود که 100 درصد دارایی در ترهین آن است و بانک به مستاجر یا همان استفاده‌کننده از دارایی وام خواهد داد و با بهره‌ای مشخص به مستاجر اجاره خواهد داد تا در نهایت مالک دارایی شود. یعنی تولیدکننده بعد از مدتی معین تحویل دارایی را انجام می‌دهد.برای تجهیز ناوگان، مدل اجاره به شرط تملیک، BLOTO و لیزینگ در طولانی‌مدت پیشنهاد می‌شود. در این حالت مسوولیت کلیه هزینه‌های عملیاتی با مالک خصوصی است که در درازمدت به او منتقل خواهد شد.در این مدل، بخش دولتی سرمایه‌گذاری اولیه را با سیاست‌های مختلف مانند فروش اوراق قرضه (سهام) تامین کرده و پس از خرید و تجهیز ناوگان به‌صورت درازمدت از طریق اجاره به شرط تملیک،‌آن را به بخش خصوصی واگذار می‌کند. درخصوص هزینه‌های سرمایه‌ای در زمان بهره‌برداری، باید موافقت‌نامه‌ای بین بخش دولتی و خصوصی وجود داشته باشد و این قبیل موارد باید به دقت در زمان وضع قوانین و قراردادها بین بخش خصوصی و دولتی مشخص شود.

2- روش دیگر RLT است. نوعی از قراردادهای PPI است که سهم بخش خصوصی در این قرارداد بالا است. بیشتر کشورها نیز از این روش برای طرح‌های حمل‌ونقلی درون شهری و برون شهری (مترو) خود استفاده کرده‌اند.روش دیگری که می‌توان برای تامین مالی بخش ریلی استفاده کرد، اوراق صکوک است. صکوک روش تامین مالی مبتنی بر اصول اسلامی است. با استفاده از اوراق بهادار صکوک می‌توان منابع مالی را با پشتوانه ترازنامه و دارایی‌های فیزیکی شرکت خاص اجرای پروژه‌ای (SPC) جذب کرد.اوراق صکوک اجاره به‌عنوان پرکاربردترین نوع اوراق صکوک به‌طور معمول در چهار حوزه تامین دارایی، تامین نقدینگی، تامین سرمایه شرکت‌های لیزینگ و تبدیل دارایی  به اوراق بهادار استفاده خواهد شد.

روش‌های تامین مالی به‌منظور توسعه امکانات بهره‌برداری
از آنجا که واگذاری مدیریت ترافیک و بهره‌برداری از شبکه خطوط ریلی و امور راهبری قطارها، بهره‌برداری و نگهداری از ماشین‌آلات روسازی، زیرسازی و بهسازی خطوط باید به‌صورت 100 درصد به بخش خصوصی واگذار شود، ابتدا پروژه‌هایی که در بخش توسعه امکانات بهره‌برداری شبکه ریلی در سال‌های آتی برای تامین مالی پروژه‌ها مطرح هستند، در جدول همراه ارائه می‌شود:

1- برای بخش بهره‌برداری، مدل اجاره به بخش خصوصی با مالکیت دولتی (LDO اجاره، توسعه و بهره‌برداری) پیشنهاد می‌شود که دولت تجهیزات و تاسیسات مربوط به خدمات عمومی  را از طریق مشارکت عمومی (فروش اوراق قرضه یا سیاست‌های دیگر) تدوین می‌کند. سپس آن را به بخش خصوصی اجاره دهد، مشروط به آنکه برای بازپس گرفتن دارایی‌های دولتی که در تحویل بخش خصوصی است، ضمانت مالی لازم اخذ شود.

2- سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI): یکی دیگر از روش‌های تامین مالی است که این روش برای کشورهای در حال توسعه بیشتر از کشورهای توسعه یافته مورد توجه قرار گرفته است. این روش تامین مالی با توجه به‌ اصلاح قوانینی که در کشورمان صورت گرفته است و اجرای اصل 44 خصوصی‌سازی می‌تواند زمینه مناسبی را برای انجام این روش تامین مالی برای بخش ریلی فراهم ‌کند. تملک یا خرید، ایجاد شعبه فرعی از شرکت، سرمایه‌گذاری مشترک، مشارکت در تولید، مشارکت در سود و مشارکت زمانی می‌تواند نمونه‌هایی از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی باشد.

 

3- روشی دیگر که برای بخش بهره‌برداری می‌توان از آن استفاده کرد، تسهیلات صندوق پس‌انداز راه‌آهن است، هر چند در بررسی‌هایی که برای کشورهای دیگر انجام شده، این مورد دیده نشده است، ولی شرکت سرمایه‌گذاری بازنشستگی نفت، مشارکت مالی و سرمایه‌گذاری در طرح‌های در دست اجرای توسعه میدان گازی پارس‌جنوبی را در اولویت قرار داده است. پنج شرکت بزرگ زیرمجموعه صندوق‌های بازنشستگی نفت شامل شرکت‌های مهندسی و ساختمان صنایع نفت (OIEC) فراسکوی عسلویه، پتروشیمی زاگرس، صبا شهر پارس و مهندسی و ساخت تاسیسات دریایی، حضوری فعال در طرح‌های پارس‌جنوبی دارند. صندوق بازنشستگی نفت در حد توان از طرح‌های توسعه میدان گازی پارس جنوبی حمایت می‌کند و از آمادگی لازم برای ساماندهی معضلات اجتماعی و فرهنگی منطقه نیز برخوردار است که می‌توان به عنوان یک راهکار برای حمل‌ونقل ریلی در نظر گرفت. مخصوصا در شرایط سیاسی موجود که گزینه تامین مالی توسط نهادهای بین‌المللی برای کشور ما کمرنگ است. صندوق پس‌انداز کارکنان از سه طریق می‌تواند تامین مالی را انجام دهد:

الف- در حال حاضر این صندوق از طریق شرکت‌های مختلف، وجوه تامین مالی پروژه‌های ریلی را انجام می‌دهد و به طور مستقیم در تامین مالی نقشی ندارد.صندوق پس‌انداز کارکنان می‌تواند به طور مستقیم در تامین مالی بخش ریلی دخالت داشته باشد.
ب- با ایجاد و احداث بانک توسط این صندوق، یعنی تشکیل بانک- صندوق کارکنان، می‌تواند نقش موثرتری در تامین مالی بخش ریلی داشته باشد.
ج- سومین روشی که صندوق می‌تواند ایجاد کند تا نقش موثرتری در بازار مالی داشته باشد، تشکیل شرکت بیمه حمل‌ونقل ریلی است تا ریسک سرمایه‌گذاری و تامین مالی را در بخش ریلی کاهش دهد.

نتیجه‌گیری
در این مطالعه با استفاده از مقایسه تطبیقی با سایر کشورها الگویی مناسب برای تامین مالی بخش ریلی ایران ارائه شده است. برای بخش‌های توسعه زیرساخت ریلی، توسعه ناوگان و توسعه بهره‌برداری روش‌های مختلفی برای تامین مالی پیشنهاد شده است، برای زیرساخت ریلی چون در ایران مالکیت آن هنوز در اختیار دولت است باید از روش‌هایی استفاده شود که برای کاهش ریسک در انتها مالکیت آن در اختیار دولت قرار گیرد. قراردادهای PPP که همان مشارکت بخش دولتی و خصوصی است، برای این بخش پیشنهاد شد. برای بخش توسعه ناوگان،‌ قرارداد لیزینگ و صکوک، پیشنهاد شده است و برای توسعه بهره‌برداری بهترین روش استفاده از صندوق پس‌انداز کارکنان و مدل اجاره به بخش خصوصی با مالکیت دولتی پیشنهاد می‌شود که دولت تجهیزات و تاسیسات مربوط به خدمات عمومی را از طریق مشارکت عمومی (فروش اوراق قرضه یا سیاست‌های دیگر) تدوین می‌کند.البته قابل ذکر است، به علت مشکلات سیاسی پیش آمده و مشکلات اقتصادی در ایران از جمله آنها تورم و ... اجرای برخی روش‌های نوین تامین مالی در ایران دشوار خواهد بود و ابتدا برای پیاده‌سازی آنها، باید بستر مناسب فراهم شود. روابط سیاسی و تجاری مناسب در ایران برقرار شود تا روش‌های اجرا شده در کشورهای دیگر که تا اندازه‌ای توسعه بخش ریلی در این کشورها را ایجاد کرده است، برای ایران نیز قابل اجرا ‌شود. هر چند اصلاح و تغییرات برنامه‌های توسعه اصل 44، سند توسعه حمل‌ونقل ریلی و قوانین تشویق سرمایه‌گذاری ایران،‌برنامه‌ها و سیاست‌هایی است که برای عملیاتی کردن افزایش سرمایه‌گذاری در ایران اجرا شده است ولی برای کارآمد شدن روش‌های نوین کافی نیست.